شهید رییسی اعتقاد عملی به گفتمان امام راحل داشت
امام جمعه فومن با بیان اینکه «شهید رییسی» اعتقاد عملی به گفتمان امام خمینی(ره) داشت، گفت: مردم رییس جمهوری می خواهند که به این گفتمان ها پایبند باشد.
من محمود دولت آبادی را هنرمند سیاسی می دانم، برای اینکه مفاهیم اجتماعی، دموکراتیک و عدالت خواهانه در آثارشان موج می زند، به این دلیل ما به آنها هنرمند سیاسی می گوییم.
به گزارش عصر گیلان، مبحث هنر در ایران در زمان های مختلف سراسر درگیر تحول و تغییر بوده است. سیاسی بودن جامعه ایران و تحولات انقلابی در بازه های مختلف باعث واکنش از سوی جامعه هنری نیز شده است.
شرایط جغرافیای سیاسی جهانی و ساختار شرقی – غربی در تقابل کمونیسم و کاپیتالیسم استعمارگر باعث ایجاد یک جو سیاسی در میان جوانان تمام جهان به خصوص در کشورهای در حال توسعه شده بود. در ایران نیز این موج به خوبی در میان جوانان دیده می شد که در این فضا شاهد رشد هنرمندان انقلابی بسیاری از جمله مرتضی کیوان، سیاوش کسرایی، صمد بهرنگی، محمود دولت آبادی، هوشنگ گلشیری و … بودیم که هر کدام به نوع خود پیش از انقلاب تیغ تند سانسور را در زندانهای شاه تجربه کرده بودند.
نفوذ تفکرات مارکسیستی در آن زمان بر دیدگاه های روشنفکران نیز عامل مهمی در راستای تحول هنر در آن بازه زمانی بود؛ چه در موسیقی که شاهد گروه چاووش بودیم، چه در سینما که تجربه فیلم های مسعود کیمیایی از جمله گوزنها را پشت سر گذاشتیم و حتی در نقاشی که آثار هانیبال الخاص گزاره مشخص این ادعاست.
هنرمندان دهه ۴۰ و ۵۰ با درکی عمیق از شرایط سیاسی ایران و با تکیه بر آرمان گرایی های عدالت خواهانه دست به خلق هنری مردمی و با مفهوم زدند. در سال های منتهی به انقلاب شاهد رخداد مهمی به نام شب شعر گوته در سفارت آلمان هستیم که هنرمندان بسیاری در آنجا به سخنرانی و شعرخوانی پرداختند اما متأسفانه این روند پس از انقلاب با چرخش به سمت سرمایه داری عمدتا رو به تأکید بر فرم رفت و باعث زوال معنایی آثار شد.
هر چند در سال های اول انقلاب نیز شاهد اوج آزادی در هنر انقلابی – سیاسی هستیم که نمود واضح آن در بیانیه کانون نویسندگان در حمایت از تسخیر سفارت آمریکا، نقاشی های سیاسی الخاص در ترمینال جنوب، سرودهای انقلابی گروههای چپ و راست و … است. در نهایت باید به یک سرفصل اساسی برگردیم که آیا سرفصلی به نام «هنر سیاسی» وجود دارد یا خیر؟ آیا هنرمند باید سیاسی باشد تا در پیشگاه خلق مورد پذیرش تاریخی قرار بگیرد یا هنرمند آزاد است مردم و وقایع اجتماعی را فراموش کند و به فرم آثارش بپردازد؟
درباره تحلیل تاریخ هنر سیاسی ایران گفت و گو کردیم با بهزاد فراهانی، بازیگر و فیلم نامه نویس که از دهه ۴۰ همواره در هنر کشور مطرح بوده است. مشروح آن را در ادامه می خوانید:
به نظر شما مفهومی به نام هنر سیاسی وجود دارد؟ در صورت وجود، هنر سیاسی در تعریف شما به چه معناست؟
من اعتقاد ندارم که هنر سیاسی پدیدهای جدا از هنر عام است. هنر بهمعنای عام میتواند مورد سیاسی را هم مدنظر قرار دهد اما هنر سیاسی جدای از مبحث هنر نداریم.
در تجربه تاریخی هنرمندان ما سیاسی شدند یا سیاست ما آغشته به هنر شد؟
هنرمندی که در محیط اجتماعی زندگی می کند، طبیعتا با توجه به شرایطی که بر او حاکم است، عکس العمل نشان میدهد؛ اگر محیط زندگی اش محیطی باشد که تضاد طبقاتی وحشتناک در آن وجود داشته باشد، طبیعتا از آن فضا متأثر میشود و بهاجبار به تحلیل مفاهیم اجتماعی میپردازد و این نمی تواند جدا از مسائل سیاسی باشد.
هنرمندان نسل شما جوانی شان در یک جهان شرقی – غربی همراه یک بمباران خبری عظیم گذشت؛ چقدر آن بُعد شرقی – غربی دهه ۵۰ را در این سیاسی شدن مؤثر میدانید؟
تأثیرات آدم هایی که هم نسل من هستند، متعلق به دهه ۴۰ است نه دهه ۵۰ و در دهه ۴۰ وقتی نگاه می کنید رنسانس جامعه هنری ایران است، نویسندگانی مانند ساعدی، بهرام بیضایی، خجسته کیا و هنرمندان متفاوتی شکل گرفتند که به مفاهیم اجتماعی بسیار عمیق نگاه می کنند و تأثیرات فضایی است که در آن زندگی می کردند. ما آخرین نسلی هستیم که نمی توانیم چشم مان را به روابط اجتماعی و اوضاعی که بر مردم می گذرد، ببندیم.
وقایع مهم تاریخی از جمله کودتای ۲۸ مرداد یا انقلاب اسلامی سال ۵۷ چه تأثیری بر ادبیات و هنر ما گذاشت؟
پاسخ به این سؤال خیلی آسان نیست ولی واقعیت این است که ادبیات پیش از انقلاب کوشش میکرد آرزوها و خواستههایش را با پوششی بسیار بسیار ظریف ارائه کند تا از چشم ساواک دور بماند و میدانید که قدرت ساواک هم نشئتگرفته از جماعتی بود که ضدخلق بودند و ساواک را در عرصه سانسور یاری میکردند. تأثیر ۲۸ مرداد بر ادبیات ما نیز مسئله روشنی است؛ یک موضعگیری ضدامپریالیستی خودبهخود رخ داده بود و درک این را که یک حاکمیت کمپرادور چگونه نوکری غرب را میکند، در کارهایشان به کار میگرفتند. اینکه بعد از انقلاب ادبیات چه شد، به نظر من ادبیات یک نوع رهایی از فضای ۲۵ ساله دیکتاتوری شاهی، فضایی آزاد را بر خود دید که میتوانست آزادانه مفاهیم را مطرح کند و ادبیات کمکم از گرایش به سمت شعاریشدن و تا حدی شکل سابق خود خارج شد و اگر خوب نگاه کنید، میبینید که ما دو نوع ادبیات را پیدا کردیم و اینکه کدام موفق است و کدام موفق نیست باید تحلیل تاریخی شود. من فکر میکنم ادبیات پیش از انقلاب موفقتر بود.
آیا هنرمند رسالتی بر گردن دارد یا صرفا باید به فرم اثر بپردازد؟
برای نسل ما که تمام عمرمان را در راستای اندیشهای که داشتیم گذراندیم، اصلا هنری بدون محتوا سراغ نداریم. آرمانگرایی ممکن است ایدئولوژیک نباشد، اما آرمانگرایی لازمه کار یک هنرمند است.
حزب توده ایران و جریان چپ مارکسیستی چه تأثیری بر تحول هنرمندان و روشنفکران در نسل شما داشت؟
بحث بر سر این است که قبل از انقلاب اصلا هنر غیرمارکسیستی وجود داشت یا خیر؟ این خودش یک سؤال اصلی است. بعد از انقلاب با محدودشدن احزاب و کانونها وضعیت فرق کرد و شما در جامعه سیاسی هنرمندان بزرگ را از دست میدهید و طبیعتا این ها متأثر از اندیشه مسلط آن زمان است که درون جامعه ادبی و هنری نقش اصلی را پیدا کرده بود؛ اینکه این تأثیرات به طور مستقیم از حزب توده و سازمان های سیاسی است را باید یک جور دیگر نگاه کرد. آن زمان تمامی هنرمندان و نویسندگان به خاطر مطالعات و خواستههای آرمانیشان به چپ گرایش داشتند، زیرا چپ را تنها راه رهایی میشناختند.
آیا شما تابه حال به خاطر فعالیت هایتان به زندان افتادهاید یا با گروه خاصی همکاری داشتهاید؟
منظور شما از همکاری با گروه ها را متوجه نمی شوم اما تمامی دوستان و استادان چپ بودند. زندگی ما همواره در کنار سیاسیون صاحب نظر گذشته است؛ شخصیت هایی مثل امیرپرویز پویان یاریگر اندیشههای ما در عرصه های سیاسی و اجتماعی بودهاند و این یک واقعیت است و نمیشود آن را نفی کرد. زندان هم به معنای مرسوم، خیر.
پس از انقلاب به چه آثار و اشخاصی به صورت موردی میتوان هنرمند سیاسی گفت؟
این سؤال را نمی دانم چگونه می شود پاسخ گفت؛ من محمود دولت آبادی را هنرمند سیاسی می دانم، برای اینکه مفاهیم اجتماعی، دموکراتیک و عدالت خواهانه در آثارشان موج می زند، به این دلیل ما به آنها هنرمند سیاسی می گوییم.
این بحث مطرح است که سینمای ما پیش از انقلاب یک هنر سیاسی و از طرفی یک سینمای فیلم فارسی است. نظر شما چیست؟
وقتی هنر ایران در حال اجتماعیشدن بود و این هنر سیاسی تحلیل میشود، درواقع این هنر شجاعت انسانی را نشان میدهد که نمیتواند وضعیت زندگی خودش را که خیلی تلخ و ناهنجار است، تحمل کند. شما گوزنها را که میبینید، متأثر از جنبش چریکی ایران است.
به نظر می رسد هنر و ادبیات ما به مرور زمان دچار نوعی زوال تدریجی شده است. آیا این گزاره را قبول دارید؟
من فکر میکنم شرایط سانسور و در واقع چرخش از هنر اجتماعی مردمگرا به طرف سرمایهداری وابسته و دلال، بازتابش زوال هنر است و چرخش به سمت سرمایهداری خودبهخود این وضعیت را ایجاد میکند. البته کامل نمیتواند بر هنر و ادبیات مسلط باشد؛ چون هنوز هنر مردمی وجود دارد. هنوز هنرمندانی هستند که اندیشههای عدالتخواهانه دارند.
تحولات سیاسی پیش از انقلاب از جمله سیاهکل، اعدام گلسرخی و کشتهشدن حمید اشرف چه تأثیری بر شما گذاشت؟
من تا قبل از انقلاب دلبسته جنبش چریکی بودم، بعد از انقلاب به خاطر همدلی با فرزانگانی مانند احسان طبری، بهآذین، کسرایی و دیگران نگاهم تغییر کرد اما علاقهام به بچه های چریک همه بوده و هنوز نیز ادامه دارد. خسرو گلسرخی آن زمان که در روزنامه کیهان کار می کرد، با من رفاقتی داشت، آن زمان من منزلی داشتم و تنها زندگی می کردم، گاهی گلسرخی به من سر می زد و شب ها را صبح می کردیم؛ بنابراین طبیعی بود که اعدام این مرد بزرگ برای من قابل تحمل نبود. حمید اشرف را از نزدیک نمی شناختم، بهروز دهقانی و صمد بهرنگی را در انجمن تئاتر ایران دیده بودم؛ بنابراین از مرگ حمید اشرف زیاد اذیت نشدم، هر چند ناراحت و نگران بودم که در کمیته مرکزی فداییان خلق ایران اتفاقات ناگواری در حال وقوع است. من دوستان خوب چریکم را مانند حسین اقدامی، صفاری آشتیانی که از بزرگان جنبش چریکی بودند، از دست دادم و همیشه در اندوه این قضیه هستم. روی هم رفته باید بگویم شهادت رفقایم در دهه ۵۰ برایم سنگین بوده تا حالا و جز به سوگ نشستن و غم در دل نهادن راهی وجود ندارد. آنها راهی را انتخاب کردند و با شجاعت به آن مسیر رفتند. مرگ امیر پرویز پویان برای من یکی از سنگینترین مرگ های بعد از سعید سلطانپور بود. به هرحال این عمر ۷۵ ساله چندان هم به خوشی نگذشته است. جنبش چریکی در تهران که گلسرخی و دیگران در آن بودند، با اشتباهات تاکتیکی رو به رو بود؛ واقعیت این است که در آن زمان نمیشد شخصیت سیاسی معروفی را گروگان گرفت و آزادی رفقا را طلب کرد. کار گلسرخی احساسی به نظر می آمد.
چه خاطراتی از گلسرخی دارید؟
نقدهایی که گلسرخی می نوشت، با اسم دامون منتشر می شد. من یک نقد از ایشان دارم که در آن مدعی است اگر فراهانی مطالعه کند، یکی از بازیگران پرقدرت ایران زمین خواهد شد. توجه من به این نقد آقای گلسرخی بیشتر از خاطراتم با اوست، نه به خاطر اینکه آینده من را پیش بینی کرده؛ به خاطر اینکه نگاه نقد ایشان را دیگران نداشتند. آقای گلسرخی را تا زمانی که به زندان نیفتاد، مردم و جامعه روشنفکری نمی شناخت، چون شخصیت تودار و آرامی بود و بعد از زندان بود که به یک حماسه و اسطوره تبدیل شد. دانشیان هم همین طور بود، ما در جریان فیلمی که در شمال به کارگردانی آقای علامه زاده میساختیم که بعدا هم توقیف شد، این دوستان را ملاقات کردیم و زمانی بود که در حال طراحی عملیات چریکی بودند. آن موقع من جمله کوچکی به گلسرخی گفتم که «خسرو حرکت سیاسی بدون جنبش تودهای فایده ندارد». زیاد خوشش نیامد. پیشنهاد کاری را که می خواستند انجام دهند، نمیدانم چه کسی مطرح کرده بود؛ اما این کار از نظر تاکتیک اشکال داشت و تحت تأثیر آمریکای جنوبی بود.
این نمادگرایی ها در آثار شما نیز بروز پیدا کرده است؟
من فکر نمیکنم اثری نوشته باشم که جای پا و نگاه و عطر خوش این جماعت در آن نباشد. واقعیت این است که آنها همیشه با من هستند. من الان که اینجا نشستهام، عطر اسفندیار منفردزاده را بو می کنم. هنرمندان برای من همه باارزش هستند.
وقتی به بخش ادبیات کتاب فروشی ها میروید، آیا هنوز جریان چپ مارکسیستی قفسه ها را در اختیار دارد؟
اعتقادم این است که در ظاهر قضیه بعضی ها میروند اما آنها آنقدر کاشتهاند که دیگران بتوانند در آن رشد کنند. کشت در این زمینه بوده است اما ممکن است زود مشخص نشود. آنها کاشتهاند و نسل های آینده خواهند چید.
در این سال ها تئاتری دیدهاید که هنوز هم رنگ و بوی آن نمادگرایی ها در آن باشد؟
اگر بپرسی تئاتری دیدهای که رنگ و بو و طراوت راه آنها را نداشته است، می گویم که ندیدم.
منبع: شرق
مطالب مرتبط
مطالب پیشنهادی